Lớp học khèn Mông trên đỉnh Tà Chử

VHO- Những ngày này, tiết trời ở vùng cao Trạm Tấu (Yên Bái) trở nên mát mẻ, dễ chịu và có chút se lạnh với những tia nắng vàng mỏng manh nơi cuối chiều. Trong không gian ấy bỗng nghe tiếng khèn Mông dìu dặt, da diết lúc trầm lúc bổng vang cả núi rừng…

 Lãnh đạo huyện Trạm Tấu đến thăm và tặng quà cho lớp học khèn Mông của anh Hờ A Thào

Bí thư Huyện ủy Trạm Tấu Giàng A Thào khẽ bảo: “Tiếng khèn từ lớp học của anh Hờ A Thào đang ngày đêm miệt mài truyền đạt cho học sinh ở bản Tà Chử, xã Bản Công đó”.

Đam mê từ tuổi ấu thơ

Sinh năm 1974, thừa hưởng gen của bố, từ tuổi ấu thơ, Hờ A Thào đã mê mẩn tiếng khèn Mông. Đến giờ, A Thào không nhớ nổi mình đã theo bố đi qua bao nhiêu bản làng của các huyện, tỉnh thuộc vùng cao Tây Bắc, mà chỉ nhớ mỗi khi giai điệu ấy vang lên trong người anh như có một “luồng điện” chạy qua.

“Lên 5-6 tuổi, bố đã truyền dạy cách thổi khèn cho tôi. Rồi theo bố tham gia nhiều lễ hội và cả đám ma cho người Mông, theo thời gian, âm thanh, giai điệu của tiếng khèn cứ ăn sâu vào trong tâm trí tôi lúc nào không hay. Đến 15 tuổi, tôi đã tự đi thổi khèn cho các đám ma hay các lễ hội ở nhiều thôn bản, không chỉ ở Trạm Tấu, Mù Cang Chải mà còn cả Sơn La, Lai Châu, Điện Biên”, Thào chia sẻ. So với các dân tộc thiểu số khác, trong văn hóa của người Mông chỉ có nam giới mới biểu diễn độc tấu khèn. Chính vì vậy, ngay từ khi còn nhỏ, không chỉ Hờ A Thào mà hầu hết các chàng trai người Mông đều mày mò học hoặc được người lớn tuổi trong gia đình, dòng họ hướng dẫn cách diễn tấu khèn. Nhưng để có tiếng khèn được đồng bào “ưng cái bụng” thì không phải “chàng trai rừng” nào cũng làm được. “Học thổi khèn Mông có khó không?” - “Nếu chỉ biết thổi thôi thì không khó lắm, nhưng để hiểu biết về khèn, thành thạo, làm chủ các nốt nhạc, nhất là hơi và thổi thành thạo ở nhiều thể loại thì rất khó”, A Thào trả lời.

Nhờ yêu và mê khèn Mông từ bé, giờ đây lúc buồn hay vui, chiếc khèn luôn theo sát bên A Thào. Đặc biệt, mỗi lúc tiếng khèn Mông của anh ngân lên, dù là người khó tính hay ít đam mê nghệ thuật cũng đều có sức dẫn dụ họ vào một thế giới, một không gian hoàn toàn khác lạ. Ở đó, họ được cảm nhận cái thanh âm bao la, hùng vĩ của núi rừng nhưng lại có nét chân thành, giản dị trong cuộc sống của con người bản địa vùng cao Trạm Tấu. Chính vì vậy, nhiều gia đình người Mông dù đời sống chưa khá giả cho lắm nhưng họ vẫn quyết tâm gửi con mình cho Hờ A Thào truyền dạy khèn Mông.

 Việc truyền dạy khèn Mông của Hờ A Thào góp phần làm nên những “hạt nhân” nòng cốt tiếp tục truyền dạy khèn cho những thế hệ mai sau

“Tiếp lửa” cho thế hệ trẻ

Chúng tôi ngạc nhiên, giờ đây trên đỉnh Tà Chử, Hờ A Thào không chỉ sáng tạo cho tiếng khèn của mình ngày càng hấp dẫn hơn mà còn mở lớp truyền dạy cho chính con em người đồng bào Mông trên địa bàn.

Như Hờ A Thào đã nói, tiếng khèn Mông rất độc đáo, nhưng để sử dụng thành thạo không phải ai cũng làm được. Khèn Mông thường được biểu diễn ở các hình thức: Khèn đơn, khèn đôi và khèn tập thể. Cái khó của việc biểu diễn khèn Mông là không chỉ thổi đơn thuần mà phải biết kết hợp múa với những động tác lắt léo, khó và mang tính nghệ thuật cao. Động tác múa khèn cũng rất phong phú và đa dạng như múa nhảy đưa chân, quay tại chỗ, lăn nghiêng... Chính vì vậy, thế hệ trẻ hôm nay không mấy người học, nguy cơ mai một rất cao. Mong muốn bảo tồn, gìn giữ, phát huy giá trị cây khèn truyền thống của người Mông, giúp nhiều thanh thiếu nhi hiểu về khèn, biết thổi khèn và nuôi dưỡng niềm đam mê và trở thành những “hạt nhân” nòng cốt, tiếp tục truyền dạy khèn cho những thế hệ mai sau là nguyên do đi đến quyết định mở lớp dạy khèn Mông của Hờ A Thào.

Để mở được lớp, Hờ A Thào đã mất nhiều năm biên soạn giáo án dạy khèn Mông bằng 2 thứ tiếng Việt và Mông. Nghệ nhân ưu tú Giàng A Su, nguyên Bí thư Huyện ủy Trạm Tấu thừa nhận: “Cá nhân tôi dù am hiểu khèn Mông, đã truyền dạy cho con cháu theo kiểu “cầm tay chỉ việc”, nhưng để dạy một cách bài bản, có hệ thống, từ cơ bản đến chuyên nghiệp thì chỉ có Hờ A Thào và ở Việt Nam cũng rất ít người dạy khèn Mông giỏi như cậu ấy”.

Những tháng nghỉ hè vừa qua, em Giàng A Chua, 17 tuổi đến từ xã Pá Lau đã quyết tâm theo học lớp khèn Mông của Hờ A Thào. Là người trẻ yêu nhạc cụ dân tộc mình, A Chua đã dành mọi tâm huyết để theo học. “Ban đầu mới học em thấy khó lắm, nhiều lúc muốn bỏ, nhưng khi được thầy Thào tận tình hướng dẫn học thuộc các nốt nhạc, kỹ thuật lấy hơi, rồi mới đến luyện bài và học thổi khèn kết hợp múa nên giờ đây em đã làm chủ được khèn và biết thổi nhiều bài rồi”, A Chua tâm sự.

Cũng như A Chua, giờ đây Hờ A Thắng ở xã Xà Hồ sau khi tốt nghiệp lớp khèn Mông từ thầy Thào đã tự tin thổi khèn kết hợp với múa. “Trước đây tham gia các lễ hội, tôi thường đứng xem các bậc cha, chú thổi và múa khèn. Bây giờ, khi được thầy Thào truyền dạy, tôi đã học được cơ bản và thổi được nhiều điệu, nhiều bài, đặc biệt có thể thổi trong các lễ hội, đám ma nữa”, A Thắng chia sẻ. A Chua, A Thắng là hai trong hơn 25 người theo học lớp khèn Mông mà anh Hờ A Thào đã truyền dạy từ năm 2020 đến nay. Hờ A Thào cho biết: “Học thổi khèn không khó, nhưng để thổi thành bài, thành điệu thì đòi hòi người học phải kiên trì tập luyện. Chính vì vậy, các bạn về học đều ăn ở tập trung trong vòng 90 ngày liên tục. Trong quãng thời gian đó, tôi vừa làm thầy, làm bố, làm mẹ để lo ăn, ngủ, nghỉ cho các cháu. Hơn nữa, trong quá trình dạy, tôi rất kiên trì, tỉ mỉ chỉ dạy từng nốt nhạc, kỹ thuật lấy hơi, đặc biệt truyền cảm hứng cho các em yêu thích thổi khèn nên các bạn trẻ tiến bộ nhanh”.

Dân ngoại đạo như chúng tôi khi nhìn vào cuốn giáo án dạy khèn Mông của anh Hờ A Thào với 24 bài ở nhiều thể loại vui, buồn như: Quỳ gối, hạ bài, ăn sáng, ăn trưa, ăn tối, mổ lợn, thắp hương, gọi hồn, giao khách, đón khách, chuyển bài... mà thấy đầu rối như mớ bòng bong. Ấy thế mà bằng khả năng thẩm âm trời phú của mình, A Thào đã tôi luyện cho nhiều bạn trẻ thành thục thổi khèn kết hợp với múa khèn để tạo ra những giai điệu khèn Mông uyển chuyển, hấp dẫn, độc đáo như các bài Múa nhảy đưa chân, Quay đổi chỗ, Quay tại chỗ, Vờn khèn, Múa ngồi xổm… Bí thư Huyện ủy Trạm Tấu Giàng A Thào khẳng định: “Khèn Mông là một loại nhạc cụ giữ vai trò trọng yếu trong đời sống, sinh hoạt văn hóa của đồng bào, thể hiện rõ nhất về đời sống tâm linh, tín ngưỡng truyền thống. Chính vì vậy, việc làm của Hờ A Thào đã góp phần quan trọng để gìn giữ, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa độc đáo của dân tộc Mông. Hơn nữa, thông qua tiếng khèn, đồng bào Mông thêm gắn kết và hòa quyện văn hóa của dân tộc mình với các dân tộc khác, và cũng là cơ sở quan trọng để Trạm Tấu thu hút du khách trong, ngoài nước đến với địa phương ngày càng nhiều hơn”.

“Có công mài sắt có ngày nên kim”, vượt bao khó khăn vất vả, công sức, mồ hôi để soạn giáo án và giảng dạy cho nhiều bạn trẻ, lớp khèn Mông của Hờ A Thào không chỉ thể hiện lòng đam mê, nhiệt huyết mà còn thể hiện trách nhiệm của mình trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa của cộng đồng dân tộc Mông. Niềm vui đó càng nhân lên khi nghệ thuật trình diễn dân gian Nghệ thuật khèn của người Mông ba huyện Mù Cang Chải, Trạm Tấu, Văn Chấn (Yên Bái) đã được Bộ VHTTDL đưa vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. 

 VĂN TUẤN